ADHD, autyzm i mózg, który nie widzi sensu czekania

Wyobraź sobie mózg jak złożony system motywacyjny. Działa trochę jak Google Maps: pokazuje cel, szacuje czas do nagrody i daje znać, czy warto ruszać. Ale co, jeśli system ma zakłócone połączenie z satelitą? Tak właśnie może wyglądać mózg osoby z ADHD – jego „nawigacja” do nagrody jest chaotyczna, a cierpliwość do dotarcia do celu niemal zerowa.

Jeśli do tej pory myślałeś, że ADHD to po prostu trudność z koncentracją, a ASD to zamknięcie się w sobie, to… nauka właśnie podaje nowe dane. Być może wszystko zaczyna się znacznie głębiej – w jądrze nagrody. A konkretnie: w jądrze półleżącym (nucleus accumbens).

Mapa mózgu

Badanie zrealizowano w ramach grantu NIH BRAIN Initiative. Celem było zmapowanie obwodów nagrody w mózgu dzieci i młodzieży z ADHD i/lub ASD oraz porównanie ich z grupą kontrolną. Badacze skupili się na tym, jak mózg przewiduje, oczekuje i reaguje na nagrodę – zarówno społeczną, jak i materialną.

Do badania wykorzystano funkcjonalny rezonans magnetyczny (fMRI) – by obserwować aktywność neuronów w czasie oczekiwania i odbioru nagrody, zadania decyzyjne – oparte na modelu „nagroda teraz” vs. „nagroda później” i ocenę objawów klinicznych i zachowania.

Układ nagrody pod lupą

Najważniejszy bohater badania? Nucleus accumbens, czyli część jądra podstawnego, ściśle związana z przetwarzaniem przyjemności, oczekiwań i motywacji. To właśnie ten obszar odpowiada za:

• uczucie ekscytacji, gdy coś się opłaca,
• motywację do działania, by zdobyć nagrodę,
• pamiętanie, które działania są przyjemne.

W typowym mózgu nucleus accumbens aktywuje się już w momencie przewidywania nagrody. To dlatego jesteśmy gotowi pracować na efekt – bo mózg obiecuje nam dopaminowy zastrzyk. Natomiast u dzieci z ADHD zaobserwowano:

• obniżoną aktywność układu nagrody w fazie oczekiwania, czyli… mózg nie „rozgrzewa się” na myśl o nagrodzie w przyszłości,
• nadmierną aktywność w momencie natychmiastowej nagrody, co prowadzi do impulsywności i niemożności odroczenia gratyfikacji.

„To nie brak dyscypliny. To nie lenistwo. To układ dopaminowy, który przestaje działać w obliczu odroczonej przyjemności.” – dr S. Bookheimer

Wyobraź sobie, że jesteś dzieckiem. Masz zadanie domowe z matematyki. Niby proste. Trzy zadania tekstowe. Oddać trzeba za tydzień. Mama mówi: „Zrób teraz, to potem będzie spokój”. Tylko że… coś się nie zgadza. Ten „spokój” — ten nagradzający moment przyszłości — nie ma dla twojego mózgu żadnej wagi. On jest gdzieś daleko. Niewidoczny. Bezsmakowy. Bez znaczenia. Tak jakby ktoś obiecał ci prezent, ale nie powiedział kiedy, nie powiedział gdzie, i nie powiedział, co to będzie. To nie jest metafora. U dziecka z ADHD naprawdę obniżona jest aktywność układu nagrody w momencie przewidywania przyjemności. Jądro półleżące, które u innych dzieci rozświetla się na myśl o tym, co będzie przyjemne — tutaj… milczy. Nie daje tego „zapalnika”. Nie mówi: „warto się postarać”. Nie tworzy emocjonalnej wartości przyszłości.

To dlatego te dzieci tak często słyszą: „Nie umiesz czekać”, „Wszystko musi być na już”, „Nie widzisz celu” – one naprawdę nie widzą. Bo ich mózg nie podsuwa im tej wizji. Jakby przyszłość była zamazana, jakby w tej przyszłości nie czekało nic ciekawego. Nic, co dałoby dopaminowy błysk, który skłania do działania.

A teraz… teraz wystarczy klik. YouTube. TikTok. Mem. Oklaski w grze. Powiadomienie z filmikiem o psach. Tu nie trzeba czekać. Tu nie trzeba się domyślać, co będzie. Tu jest nagroda: natychmiastowa, dosłowna.  I — co najważniejsze — neurobiologicznie widoczna. Jest impuls, jest reakcja, jest rozładowanie. Dopamina płynie jak prąd z gniazdka. Bez czekania, bez planowania, bez niewiadomej.

I właśnie dlatego… zadanie domowe, które „opłaci się za tydzień”, przegrywa. Nie dlatego, że dziecko jest nieposłuszne, nie dlatego, że mu się nie chce, ale dlatego, że jego mózg mówi: „Nie mam pojęcia, po co miałbym to robić.”

Co możemy z tym zrobić?Zrozumieć. I budować mosty między „teraz” a „potem”. Nie każmy dziecku z ADHD wierzyć w nagrody, których jego mózg nie czuje. Zaprośmy je do świata, w którym nagroda jest tuż za rogiem. Dajmy mu mikrocele. Jasne zasady. Szybką gratyfikację. Nie po to, by je rozpieszczać. Po to, by w ogóle mogło ruszyć z miejsca. Kiedy zrozumiemy, jak działa ten mózg — przestaniemy się dziwić. I zaczniemy działać skuteczniej i mądrzej.

Mózg, który kocha wzorce

W przypadku dzieci ze spektrum autyzmu układ nagrody również funkcjonuje nietypowo – ale w inny sposób:

• Nagroda społeczna (np. uśmiech, pochwała) nie aktywuje układu nagrody tak jak u dzieci neurotypowych.
• Za to nagroda związana z rutyną, systemem czy zainteresowaniem specjalnym może prowadzić do silnej aktywacji.

To tłumaczy, dlaczego dzieci w spektrum często są niewrażliwe na „zwykłe” wzmocnienia, ale potrafią intensywnie angażować się w określone tematy (pociągi, kalendarze, chemia).

Wyobraź sobie chłopca o imieniu Janek. Ma dziewięć lat i zna wszystkie linie tramwajowe w Warszawie. Wie, o której godzinie odjeżdża „17” z przystanku Tarchomin i jaki numer boczny ma najstarszy Bombardier. Kiedy o tym opowiada — jego oczy błyszczą, głos się ożywia, ciało lekko podskakuje. Ale gdy pani w szkole mówi: „Michał, pięknie! Świetna odpowiedź!" …on patrzy na nią tak, jakby nie wiedział, o co chodzi. Jakby pochwała była obcym językiem.

Dzieci w spektrum autyzmu mają układ nagrody, który reaguje inaczej. Nagrody społeczne, takie jak pochwała, uśmiech, spojrzenie z aprobatą, wspólny śmiech — nie zawsze uruchamiają u nich szlaku dopaminowego, który odpowiada za przyjemność i motywację. Dla dziecka neurotypowego takie sygnały społeczne są jak ładowarka do działania: „Ktoś mnie lubi. Zrobiłem coś dobrze. Chcę więcej.” Dla dziecka w spektrum często są niewidoczne. Czasem wręcz niekomfortowe. Gdy pokażesz  Jankowi schemat, kolejność, temat pasji — nagle coś się budzi. Może godzinami przeglądać rozkłady jazdy. To, co dla innych byłoby monotonne, dla nich jest źródłem silnej przyjemności, bo układ nagrody aktywuje się w rytmie, wzorcu, powtarzalności i przewidywalności. Tam, gdzie świat jest uporządkowany — tam jest bezpieczeństwo. A tam, gdzie jest bezpieczeństwo — może pojawić się dopamina.

Nagroda społeczna wymaga odczytania intencji drugiej osoby, subtelności tonu, kodu emocjonalnego. A dzieci w spektrum mogą nie mieć dostępu do tych sygnałów. Pochwała staje się wtedy jak sygnał radiowy na złej częstotliwości. Niby coś gra, ale nie wiadomo czym to w rzeczywistości jest. I zamiast „wow!” pojawia się zdezorientowanie. A czasem nawet niepokój.

To nie znaczy, że dzieci z ASD nie odczuwają przyjemności. Odczuwają ją intensywnie, czasem wręcz głęboko. Ale w innym języku. Nie w języku „Brawo, Janek, świetnie!”, tylko w języku „Znalazłem nowy rozkład jazdy linii 509 z 2013 roku”.

Jeśli chcesz pracować z dzieckiem w spektrum wejdź w jego świat, w jego pasję, jego logikę. Buduj mosty, nie poprzez oczekiwania neurotypowe, ale przez szacunek do tego, co dla niego jest satysfakcjonujące. Bo dopamina też tam mieszka. Tylko ma inny adres.

ADHD i ASD – dwa różne mózgi, dwa różne problemy z nagrodą